Maakt preventie de zorg op lange termijn goedkoper of juist niet?
- 11 nov
- 7 minuten om te lezen
Tekst: Robert Hoogland (InFysio)
Inleiding
Gezondheidsbevordering en preventie – denk aan betere leefstijl, meer bewegen, gezondere voeding en een gezondere leefomgeving – worden vaak gezien als manieren om ziekte te voorkomen en zo de zorgkosten te verlagen. Het idee is logisch: een gezondere bevolking heeft minder medische zorg nodig en zou dus goedkoper uit moeten zijn. In de praktijk blijkt dit echter een stuk complexer.
Recente analyses, zowel in Nederland als internationaal, zetten vraagtekens bij de aanname dat dit soort vormen van preventie op de lange termijn automatisch tot besparingen in de zorg leidt. Sterker nog, er zijn situaties waarin succesvolle preventie uiteindelijk meer zorgkosten met zich meebrengt doordat mensen langer leven en op hogere leeftijd duurdere zorg nodig hebben.
Verwachtingen versus realiteit van preventie
Het uitgangspunt achter preventie is dat het voorkomen van ziekte leidt tot minder medische behandelingen en dus lagere kosten. In de kortere termijn klopt dit vaak: als mensen gezonder leven, zien we bijvoorbeeld minder hartinfarcten, minder diabetes en/of minder longkanker, wat direct zorguitgaven scheelt. Een Nederlands voorbeeld liet zien dat het stimuleren van gezonder gedrag op korte termijn een (beperkte) daling van zorgkosten geeft (bron: rivm.nl)
Ook investeren in mentaal welbevinden kan op relatief korte termijn effect hebben. Een Deense studie vond dat elke punt verbetering in mentale welzijnsscores binnen een jaar gemiddeld $42,50 per persoon aan zorgkosten bespaarde.
Wanneer we het hele leven bekijken – de lange termijn – wordt het beeld minder eenduidig. Verschillende onderzoeken concluderen dat een betere gezondheid niet automatisch tot lagere totale zorguitgaven leidt. Het Centraal Planbureau (CPB) benadrukte recent dat preventie veel gezondheidswinst kan opleveren, maar dat dit vaak neerkomt op het uitstellen van zorgkosten in plaats van het elimineren ervan. Mensen die dankzij preventie gezonder zijn, worden doorgaans ouder, en in die extra levensjaren krijgen zij onvermijdelijk te maken met andere aandoeningen die zorg vereisen.
Dit betekent dat de besparingen die vroeger in het leven worden behaald (doordat bepaalde ziekten worden voorkomen of uitgesteld) later deels teniet worden gedaan door nieuwe zorgkosten op hogere leeftijd.
Maar wat gebeurt er met de levenslange kosten als mensen ongezonde gewoonten afzweren? Het RIVM berekende scenario’s waarin de Nederlandse bevolking van 2003 ineens gezonder zou worden. Enkele uitkomsten zijn opvallend:
Volledige rookpreventie: Als alle rokers zouden stoppen met roken, zouden de zorgkosten voor rookgerelateerde ziekten drastisch dalen (–8%). Echter, doordat ex-rokers langer leven, krijgen velen in de extra gewonnen levensjaren andere (niet-rookgerelateerde) ziektes, zoals dementie, beroertes of andere ouderdomsaandoeningen. De kosten voor die extra ziektejaren stijgen met circa 16%. Per saldo zou dit scenario leiden tot 12% hogere totale zorguitgaven over de levensloop.
Aanpak van overgewicht: Een vergelijkbare berekening voor overgewicht laat een kleinere, maar nog steeds verrassende verschuiving zien. Als geen enkele Nederlander overgewicht zou hebben, nemen bepaalde ziekten (zoals diabetes type 2, hart- en vaatziekten, gewrichtsklachten) af. Toch leven mensen met gezond gewicht gemiddeld langer dan mensen met obesitas waardoor ook zij op hogere leeftijd extra zorg nodig hebben. Volgens het RIVM zou eliminatie van overgewicht resulteren in ongeveer 4% hogere totale zorgkosten op de lange termijn.
.
Deze cijfers illustreren een paradoxaal effect: preventie verlaagt bepaalde zorgkosten, maar verlengt ook het leven, waardoor andere kosten later juist hoger uitvallen
preventie verlaagt bepaalde zorgkosten, maar verlengt ook het leven, waardoor andere kosten later juist hoger uitvallen
Dit betekent nadrukkelijk níet dat roken of obesitas “goedkoop” zijn in de zorg – in tegendeel, op middelbare leeftijd zijn deze groepen juist duur(door o.a. kanker- en diabeteszorg). Maar puur financieel bezien compenseert hun vroegere sterfte een deel van die kosten. Gezonde mensen vermijden die middelbare-leeftijdskosten, maar stellen daarmee de zorgconsumptie vooral uit naar hun latere levensjaren, waar nieuwe kostenposten (zoals langdurige zorg) ontstaan.
Waarom leiden gezonde mensen tot extra kosten?
Bovenstaande bevindingen roepen de vraag op waardoor langer leven tot hogere zorgkosten leidt. Verschillende factoren spelen hierbij een rol. Een economische analyse onderscheidt vier tegengestelde invloeden op de zorguitgaven wanneer de gezondheid van een populatie verbetert:
Minder ziekte op een bepaald moment: Als mensen gezonder zijn, hebben ze op korte termijn minder zorg nodig. Dit drukt de zorgkosten omlaag.
Meer levensjaren: Betere gezondheid verhoogt de levensverwachting, waardoor mensen meer jaren leven waarin ze alsnog zorg kunnen nodig hebben. Dit drijft de kosten omhoog (meer jaren van uitgaven).
Minder ziekten in midlife bespaart kosten, maar meer zeer oude mensen met chronische zorgbehoefte voegt kosten toe. Het netto-effect is lastig te voorspellen en hangt af van het type preventie en de bevolkingsgroep. In veel scenario’s houden de stijgende kosten door extra levensjaren gelijke tred met of overtreffen ze zelfs de uitgespaarde kosten eerder in het leven. Dit verklaart waarom in meerdere studies de totale levenslange zorguitgaven van gezonde mensen vergelijkbaar zijn met, of iets hoger kunnen uitvallen dan, die van minder gezonde mensen.
Uitzonderingen: wanneer bespaart preventie wél zorgkosten?
Hoewel algemene preventie dus niet garant staat voor lagere kosten, zijn er uitzonderingen. Met name preventieve interventies die dure, chronische niet-dodelijke aandoeningen voorkomen, kunnen kosten drukken. Een vaak genoemd voorbeeld is diabetes type 2. Deze ziekte vereist vaak tientallen jaren medicatie, monitoring en behandelingen. Een effectief leefstijlprogramma dat diabetes voorkomt of uitstelt bespaart die langdurige behandelkosten – en de gewonnen levensjaren leiden niet per se tot even dure andere aandoeningen op latere leeftijd. Het CPB-rapport stelt dan ook dat het voorkomen van niet-dodelijke chronische ziekten zoals diabetes wel tot lagere kosten kan leiden.
De preventieparadox
Succesvolle preventie kan tegelijk leiden tot een gezondere bevolking én hogere totale zorgkosten – iets wat op het eerste gezicht tegenstrijdig lijkt. Dit is feitelijk de situatie die we hierboven schetsten: doordat preventie mensen langer laat leven, kunnen ze uiteindelijk in de “gewonnen” levensjaren nieuwe, kostbare ziektes doormaken. Dit wordt soms ook wel benoemd als een preventieparadox: het idee dat preventie de zorgkosten zou verlagen, blijkt paradoxaal genoeg vaak niet uit te komen en kan zelfs omslaan in kostenverhoging op macro-schaal. Cruciaal is te begrijpen dat dit geen reden is om preventie zinloos te verklaren – het is een aanwijzing dat de opbrengst van preventie zich op een andere manier manifesteert (in betere gezondheid en een langer leven) dan louter in euro’s bespaard op de zorg.
Kosteneffectiviteit en maatschappelijke baten van preventie
Gezien het bovenstaande pleiten steeds meer deskundigen ervoor om preventie niet primair te beoordelen op het verlagen van zorguitgaven, maar op kosteneffectiviteit en bredere maatschappelijke baten.
Kosteneffectiviteit betekent dat voor een gegeven hoeveelheid geld een bepaalde gezondheidswinst wordt behaald. Veel preventieve interventies zijn kosteneffectief: ze leveren aanzienlijke gezondheidswinst (gemeten in bijvoorbeeld Quality-Adjusted Life Years, QALY’s) voor relatief lage kosten, zelfs als ze de totale zorguitgaven per saldo niet doen dalen. Ter vergelijking: nieuwe geneesmiddelen of medische ingrepen worden ook niet vereist om geld te besparen – ze worden beoordeeld op of de gezondheidswinst in verhouding staat tot de kosten. Vanuit datzelfde perspectief kan preventie zeer de moeite waard zijn.
Belangrijk is bovendien dat preventie effecten heeft die verder reiken dan de zorgsector alleen. Zo kan een gezondere bevolking bijdragen aan hogere arbeidsproductiviteit, minder ziekteverzuim, en meer participatie in de samenleving. Het CPB benadrukt dat gezondheid op zichzelf van groot belang is voor de maatschappij – het is “niet alleen een uitgavenpost, maar kan ook gezien worden als een doel op zich.”
het is “niet alleen een uitgavenpost, maar kan ook gezien worden als een doel op zich”
Met andere woorden, zelfs als preventie de zorg niet structureel goedkoper maakt, kan het de samenleving wel rijker maken in termen van gezondheid, kwaliteit van leven en economische productiviteit.
Conclusie
Maakt preventie de zorg op lange termijn écht goedkoper? Op basis van de beschikbare wetenschappelijke studies en economische analyses is het antwoord genuanceerd: in veel gevallen nee, niet aantoonbaar goedkoper, en soms zelfs duurder op macroniveau, maar dat betekent niet dat preventie onzinnig is. De preventieparadox laat zien dat succesvolle preventie weliswaar ziekten voorkomt en levens verlengt, maar dat die gewonnen levensjaren nieuwe zorgkosten met zich meebrengen die de eerdere besparingen deels teniet doen. Dit verklaart waarom brede leefstijlpreventie in economische doorrekeningen zelden tot dramatisch lagere zorguitgaven leidt. Toch zijn er uitzonderingen waarbij preventie ook financieel winstgevend kan zijn, met name als dure chronische aandoeningen worden voorkomen.
Beleidsmatig pleiten experts er daarom voor om preventie te beoordelen op de balans van kosten en gezondheidswinst (kosteneffectiviteit) in plaats van louter op besparingen in het zorgbudget
Bronnen: De bevindingen in dit verslag zijn gebaseerd op een reeks wetenschappelijke publicaties, rapporten en analyses. We delen de belangrijkste bronnen...
Opmerkingen